در عظمت شیخ بهایی البته سخن فراوان است و اما همین بس که شاگرد دردانه ای چون صدرالمتالهین شیرازی از مکتب وی برخواسته است.
به درستی و نیکویی لقب ابوالفضائل را بدو داده اند، بهاءالدین محمد بن حسین جبل عاملی معروف به شیخ بهایی در اصل لبنانی بوده و پدرش از شیعیان مهاجر به ایران در عهد صفویان است.
نسب شیخ به حارث بن عبدالله اعور همدانیِ معروف می رسد همان حارث همدان ( به سکون میم ) که مخاطب حدیث معروف شد: " یا حار همدان من یمت یرنی ".
گرچه در بعض منابع به اشتباه شیخ بهایی را شاگرد شهید ثانی نام برده اند لکن صحیح آن است که پدر جناب شیخ که از علمای نامی جبل عامل بوده افتخار شاگردی شهید را دارد.
شیخ در حدود نوجوانی به ایران و شهر قزوین آمد و به مدت قریب سی سال در این شهر سکنی گزید، شیخ بهایی به سبب قوت قریحه خود در چهل و سه سالگی به شیخ الاسلامی قزوین و سپس اصفهان رسید.
گذشته از بحث فقاهت، وی سرآمد اقران در اصول، تفسیر، ادبیات عرب و فارسی، ریاضیات، نجوم، فلسفه، کلام و غیره بوده است.
در عظمت شیخ بهایی البته سخن فراوان است و اما همین بس که شاگرد دردانه ای چون صدرالمتالهین شیرازی از مکتب وی برخواسته است.
افسانه و نقل ها از نبوغ او بسیار در افواه گسترش یافته که البته جای تحقیق بیشتر دارد لکن اجمالا باید گفت " افسانه سخن به این درازی نبود " و این سخنان همین قدر که عوام را متوجه نبوغ و عظمت شخصیتی اینچنین بنماید کافی است.
تالیفات شیخ بهایی در انواع رشته های علوم و معارف شهرت بسیار دارد نظیر :
جامع عباسی
شاخص‌ترین اثر شیخ است درفقه و به زبان فارسی که این خود ابتکاری نو در نگارش متون فقهی به شمار می‌رفت تا آن‌جا که برخی از صاحب نظران از آن به عنوان اولین دوره فقه فارسی غیر استدلالی که به صورت رساله عملیه نوشته شده است‌یاد می‌کنند، این کتاب از یک مقدمه و بیست باب از طهارت تا دیات تشکیل شده‌است.
الزبده فی الاصول
مهم‌ترین اثر شیخ است در فن اصول. تاریخ نگارش آن یعنی سال 1018 ق و به قولی در سال 1005 ق، حکایت از اهمیت آن دارد، زیرا اوایل قرن یازدهم، عصر سیطره اخباریان در حوزه فقه و اصول شیعی بوده‌است.
اربعین حدیث
تالیف اربعین از سوی محدثان و عالمان شیعی بر اساس حدیث معروفی است که از پیامبر اسلام نقل شده‌است. شیخ بهایی نیز به پیروی از این سنت معمول، به تالیف اربعین حدیث پرداخت، با این امتیاز که شرح کافی و جامع در باره احادیث‌یاد شده دارد و در مجموع، از بهترین و معروف‌ترین اربعین‌ها می‌باشد. این اثر بعد از مثنوی سوانح حجاز، تنها اثری است که شیخ در آن به مباحث سیاسی پرداخته‌است، مؤلف در شرح حدیث پانزدهم (که در باره حرمت اعانت ظالمان و گرایش قلبی به آنها وارد شده‌است) به تفصیل دیدگاه‌های خود را مطرح کرده‌است. شیخ در باره این موضوع به طور صریح و شفاف سخن گفته‌است، از این رو می‌توان دیدگاه و عقیده باطنی او در مورد رفتار با حاکم جور، و نیز علل و عوامل همکاری علما با شاهان صفوی را به دست آورد، همچنین وی در این اثر به بحث از امر به معروف و نهی از منکر، شرایط و مراحل آن پرداخته‌است.
مثنوی سوانح الحجاز (نان و حلوا)
این کتاب آمیخته‌ای از مواعظ، طنز، حکایت، تمثیل و لطایف عرفانی و معارف برین است.با زبانی روان و دلنشین. نان و حلوا ترسیمی است از ریاکاری، تلبیس و غرور به مال و منال و عنوان و منصب دنیایی. بهایی در یکی از بخش‌های این مثنوی به دوری از سلاطین که خود آن را از نزدیک تجربه کرده بود اشاره می‌کند، چرا که قرب شاهان غارت دل و دین را در پی دارد در مجموع، مثنوی نان و حلوا از جمله آثار شیخ بهایی است که در تبیین دیدگاه و اندیشه سیاسی او می‌توان بدان استناد کرد.
کشکول
این کتاب بصورت جُنگی آزاد، شامل شعرها و نثرهای مورد علاقه بهایی است که برخی از خود وی و برخی نیز گردآوری او از دیوان‌ها و کتاب‌های مورد علاقه‌اش بوده‌اند. این مطالب اغلب بی‌هیچ نظم خاصی به دنبال هم آمده‌اند. لیکن بیش از سایر تالیفات وی خواننده را به ضمیر فکری بهایی نزدیک می‌کند.
غیر از موارد بالا تالیفات فراوانی مانند : تشریح الافلاک، خلاصه الحساب، تضاریس الارض، تحفه حاتمی و موارد دیگر نیز دارد که هر یک در فن خود نسخه واحد و مرجع معتبرند.
گرچه تمامی سروده های شیخ جذاب و خواندنی است لکن برخی از آنها شهرت عام یافته و در السنه دائر می باشد.
همه روز روزه رفتن، همه شب نماز کردن
همه ساله حج نمودن، سفر حجاز کردن
ز مدینه تا به مکه، به برهنه پای رفتن
دو لب از برای لبیک، به وظیفه بازکردن
به معابد و مساجد، همه اعتکاف جستن
ز مناهی و ملاهی، همه احتراز کردن
شب جمعه‌ها نخفتن، به خدای راز گفتن
ز وجود بی‌نیازش، طلب نیاز کردن
به خدا قسم که آن‌را، ثمر آن قدر نباشد
که به روی ناامیدی در بسته بازکردن
بنا بر نقل در سال هزار شمسی به لقای دوستِ دیرین شتافته و بنابر توصیه خویش در مشهد رضوی (علی ترابه آلاف التحیه و الثنا) مدفون گشت، قبر شیخ امروزه مزار دلباختگان حقیقت است.
